Kolekcjonerstwo krajoznawcze
Historia podkomisji kolekcjonerstwa krajoznawczego
Kolekcjonerstwo krajoznawcze wyrosło z chlubnych tradycji Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Idea gromadzenia różnych przedmiotów związanych z krajem ojczystym przyświecała prekursorom krajoznawstwa: Tytusowi Chałbińskiemu, Zygmuntowi Glogerowi, Aleksandrowi Janowskiemu, Kazimierzowi Kulwieciowi, Mikołajowi Wisznickiemu. Naczelną dewizą światłych krajoznawców było ratowanie pamiątek przeszłości, zabezpieczenie zbiorów od zniszczenia, zapomnienia oraz przekazanie ich następnym pokoleniom. Wielkie zaangażowanie krajoznawców, pogłębione uczuciowymi czynnikami sprawiło, że odnalezione różnorodne, cenne przedmioty oraz dokumenty zostały oddane społeczeństwu. Wzbogaciło to wiedzę o regionie, kraju, jego historii i kulturze. Wiele starych fotografii, pocztówek oraz innych pamiątek przyczyniło się do poznania obiektów, które uległy zniszczeniu lub znacznym przemianom. Członkowie naszego Towarzystwa o zamiłowaniach kolekcjonerskich przyczynili się również do powstania izb pamięci narodowej, biograficznych i etnograficznych oraz w wielu przypadkach do powiększenia zbiorów muzeów i placówek naukowych. W ostatnich latach zmienił się profil kolekcjonerstwa krajoznawczego, uległ znacznej demokratyzacji dzięki masowemu uprawianiu turystyki, która też spowodowała wzrost zainteresowania krajoznawstwem i kolekcjonerstwem. Kolekcjonerstwo charakteryzuje duża różnorodność tematyki gromadzonych przedmiotów. Zbiory krajoznawcze wyróżnia w dalszym ciągu bezpośredni lub czasami pośredni związek z ideą turystyki, wiedzą o regionie, kraju, jego historii i kulturze.
Z okazji jubileuszu Podkomisji Kolekcjonerstwa Krajoznawczego chcę przypomnieć historię ruchu kolekcjonerskiego oraz jego twórców. Zacząć należy od pierwszego pokazu pamiątek turystycznych zorganizowanego w 1966 r. przez Klub „Czata 62” podczas I Ogólnopolskiego Rajdu Pieszego im. Aleksandra Janowskiego. Inicjatorem był krajoznawca kolekcjoner Witold Nastiuszonek z Oddziału PTTK Warszawa Śródmieście. Także na terenie kraju pojawiały się inne inicjatywy o podobnym charakterze. Zainteresowania krajoznawców były więc inspiracją dla Komisji Krajoznawczej ZG PTTK do nadania ruchowi kolekcjonerskiemu właściwych kształtów organizacyjnych. Było to zgodne z założeniami programowymi Towarzystwa, bowiem kolekcjonerstwo miało sprzyjać rozwijaniu i popularyzacji wiedzy o kraju, chronić przedmioty kultury materialnej od zniszczenia i zapomnienia. I tak już w 1973 r. Jacek Węgrzynowicz i Anna BeckerKulińska przeprowadzili ankietę sondażową dot. zainteresowań kolekcjonerskich w PTTK, sporządzili wykaz kolekcjonerów krajoznawców i ich zbiorów. Następnie w 1974 r. znani krajoznawcy – kolekcjonerzy: Adam Czarnowski i Tadeusz Sobieszek przy współpracy z Bronisławem Cmelą i Nikodemem Błażowskim opracowali regulaminy wyróżnień kolekcjonerskich: Plakietki Zbiorów Krajoznawczych i Ekslibrisu Krajoznawcy Bibliofila. Regulaminy te obowiązywały od 1 stycznia 1975 r. a wyróżnienia cieszyły się dużą popularnością. Rosnące zainteresowanie kolekcjonerstwem znalazło też odbicie w przygotowaniach do zbliżającego się Kongresu Krajoznawstwa Polskiego w Płocku (1980).
Przed Kongresem odbyły się sejmiki:
- w Lublinie – „Zbieractwo i kolekcjonerstwo” – 1978 r.
- w Kielcach – „Zbieractwo i kolekcjonerstwo własne, ich źródło i znaczenie dla kolekcjonerstwa” – 1979 r.
Szeroka dyskusja wśród krajoznawców a szczególnie podczas sejmików przedkongresowych spowodowała, że 15 czerwca 1979 r. złożono wniosek do Komisji Krajoznawczej ZG w sprawie powołania Zespołu do spraw kolekcjonerstwa. Przewodniczenie Zespołowi powierzono Adamowi Czarnowskiemu i Tadeuszowi Sobieszkowi. Nieco później 11 sierpnia 1979 r. podczas IX CZAK-u w Czarnowie powołano Podkomisję Kolekcjonerstwa Krajoznawczego z siedzibą w Lublinie. Miała ona funkcjonować w oparciu o RPK oraz Klub Kolekcjonerów Krajoznawców „Chomik” działający wówczas przy Rzemieślniczym Oddziale PTTK w Lublinie. Jej przewodniczącym został Tadeusz Sobieszek, a przez następne dwie kadencje funkcję tę sprawował Adam Czarnowski. Dzięki dużemu zaangażowaniu w/w kolegów działalność Podkomisji rozwijała się, rosło też zainteresowanie kolekcjonerstwem na terenie całego kraju. Jednak mimo dużych osiągnięć Podkomisja w 1991 r. przestała funkcjonować. Przyczyną była likwidacja wojewódzkich struktur PTTK. Po krótkiej przerwie powołany został Lubelski Zespół Kolekcjonerstwa Krajoznawczego pod przewodnictwem Marka Wyszkowskiego, ale działalność tego Zespołu trwała dwa lata. Po rozwiązaniu tego Zespołu działalność kolekcjonerką w imieniu Podkomisji prowadził Klub „Chomik”. Organizował m.in. sesje kolekcjonerskie (8) oraz wystawy (7) o zasięgu krajowym. Należy zaznaczyć, że w tym czasie prężnym ośrodkiem propagującym kolekcjonerstwo krajoznawcze był też Oddział PTTK w Opolu. Organizowano tam ogólnopolskie wystawy i giełdy znaczka turystycznego. W działalności tej wyróżniał się Leopold Ziółkowski, Jacek Rogoża a później Henryk Paciej. Tam też w 1995 r. powołany został Zespół d/s kolekcjonerstwa, a później H. Paciej powołał „4K” Korespondencyjny Klub Kolekcjonerów Krajoznawców. Dzięki Jego zaangażowaniu Klub uzyskał dużą popularność i ilość jego członków wzrosła do około 100 osób. Wydawano „Biuletyn kolekcjonerski” początkowo jako kwartalnik a następnie publikowano w miesięczniku „Na szlaku” kolumnę: „Na kolekcjonerskim szlaku”. Biuletyn wydawany był także w wersji elektronicznej.
W krzewieniu idei kolekcjonerstwa krajoznawczego znacząco wyróżniał się też Klub Kolekcjonerów Krajoznawców w Krakowie a w nim Roman Binek, Barbara Twaróg, Stefan Rypuszyński, Stanisław Bily, Wiktor Medwecki i Bogumił Gąsikowski. Klub organizował wystawy cieszące się dużym zainteresowaniem oraz wydawał „Informator kolekcjonerski” – 15 numerów. Działalność kolekcjonerska widoczna była także w oddziałach Towarzystwa: Kielce, Wałbrzych, Jędrzejów, Elbląg, Gliwice, Jelenia Góra oraz w innych. W Rzeszowie Ryszard Zawiślak i Zygmunt Kałuża zorganizowali w latach 1986-87 dwa Ogólnopolskie Spotkania Kolekcjonerów Krajoznawców, a w Gliwicach Klub T.P. „ Wagabunda” „Rajd zbieraczy”. W Grudziądzu z inicjatywy Henryka Stopikowskiego powstała Mała Galeria Ekslibrisu. Kolekcjoner ten był organizatorem wielu wystaw ekslibrisów a także Międzynarodowego Biennale Ekslibrisu z udziałem twórców z całego świata.
Jak wspomniałem wcześniej dużą aktywnością w zakresie kolekcjonerstwa krajoznawczego wyróżniał się Klub „Chomik” (powstały w 1976 r. w Lublinie). Klub organizował cykliczne imprezy początkowo pod nazwą „Ogólnopolska Giełda i Wystawa Trofeów Turystycznych”, a później jako „Ogólnopolska Wystawa Kolekcjonerska”- razem 26 wystaw. Miały one na celu popularyzację symboliki i treści krajoznawczej zawartej w odznakach turystycznych. W tym zakresie Klub współpracował z krakowskim artystą plastykiem Januszem Trzebiatowskim, który na jednej z wystaw w Lublinie zaprezentował odznaki i oznaki własnego projektu o wysokim poziomie artystycznym. Wielokrotnym uczestnictwem w lubelskich wystawach wyróżnili się: Tadeusz J. Chmielewski, Tadeusz Kamiński, Wojciech Kowalski, Stanisław Misztal, Hanna i Marek Wyszkowscy, Sławomir Bracław, Irena i Mieczysław Kołodziejczykowie (Świdnik), Władysław Anasiewicz, Marian Pawłowski (Sobieszyn). Z innych miast Polski na wystawach nagradzani byli: Krzysztof Kończewski (Piła), Roman Binek (Kraków), Barbara Wojtczak (Łódź), Tadeusz Konieczka (Inowrocław).
Do grona krajoznawców którzy wyróżnili się w działalności kolekcjonerskiej należy zaliczyć: Jerzego Komorowskiego (Wrocław), Henryka Kardysia (Mielec), Bolesława Filipowskiego (Bielsko-Biała). Z inspiracji Podkomisji organizowane były także pokazy kolekcjonerskie z udziałem młodych krajoznawców w następujących miastach: Piotrków Trybunalski, Uniejów, Piwniczna, Pokrzywna czy Kraków. Miały one zachęcić młodzież do kolekcjonerstwa. Dużym wyzwaniem były też sesje problemowe połączone z wystawami zbiorów miejscowych kolekcjonerów: Szczecin, Lublin (3 razy), Łódź, Zamość i Kielce. Z sesji tych wydawane były publikacje. Wielokrotnie wystawy kolekcjonerskie uświetniały CZAK-i m.in. w Chorzowie, Lublinie, Fromborku, Chełmie, Zgorzelcu, Elblągu, Częstochowie, Łęczycy, Końskich oraz Supraślu. Członkowie Podkomisji trzykrotnie prezentowali swoje zbiory krajoznawcze w siedzibie Zarządu Głównego PTTK. Ponadto pocztówki wydawnictwa PTK z kolekcji Wojciecha Kowalskiego wystawiane były w Puławach oraz w Muzeum Miasta i Rzeki Warty PTTK. Znaczącą rolę dla kolekcjonerstwa krajoznawczego odegrała Podkomisja dzięki swoim wydawnictwom oraz broszurom informacyjnym i metodycznym. Szczególnie cenna była seria „Kolekcjonerstwo krajoznawcze” poświęcone bieżącym wydarzeniom kolekcjonerskim w PTTK. Wydawane były także opracowania tematyczne oraz broszury z sesji kolekcjonerskich. Wśród autorów wyróżnić należy szczególnie Adama Czarnowskiego ale także Tadeusza J. Chmilewskego, Romana Binka, Wojciecha Lipniackigo. Adam Czarnowski był autorem pionierskiego opracowania „Katalog pocztówek Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego” (cz.I. wyd.1988 r.), które zyskało wielkie zainteresowanie wśród kolekcjonerów głównie filokartystów. Skłoniło to wybitnego znawcę tematu do wydania następnego opracowania, katalogu „Pocztówki Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego – obraz ojczystego kraju i tożsamości narodowej” (wyd.2003 r.) Duże zainteresowanie tematem pocztówek wydanych przez PTK sprawiło, że Bohdan Dunin Wilczyński i Wojciech Kowalski wydali album „Piękna nasza Polska cała… Pocztówki Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego”(Lublin 2007 r.) Wymienione ważniejsze wydarzenia z działalności Podkomisji były dziełem wielu krajoznawców obdarzonych pasją kolekcjonerską, chcę ich wymienić jeszcze raz: Adam Czarnowski, Tadeusz Sobieszek, Witold Nas:uszonek, Henryk Paciej, Zygmunt Nasalski, Tadeusz J. Chmielewski, Wojciech Lipniacki, Jerzy Komorowski, Janusz Motyka, Jerzy Nowok, Krzysztof Kończewski, Stefan Anioła, Jerzy Morgulec. Z powyższych informacji wynika, że Podkomisja miała przerwy w swoim działaniu. Ponownie została reaktywowana w 2011 r. i podjęła kontynuację wcześniejszych działań. W ostatnich trzech kadencjach w pracach Podkomisji uczestniczyli: Wojciech Kowalski, Henryk Paciej, Janusz Motyka, Maciej Maśliński, Mieczysław Tokarski, Stanisław Gębski, Bogumił R. Korzeniewski, Jacek Treichel, Marek Kozikowski, Janusz Turakiewicz.
W tym okresie Podkomisja:
– wydała 12 numerów Biuletynu kolekcjonerskiego,
– nadawała uprawnienia Jurora Zbiorów Krajoznawczych,
– zorganizowała dwie sesje kolekcjonerskie w Lublinie:
- „Miejsce i rola kolekcjonerstwa krajoznawczego w kulturze polskiej” – 2016 r.
- „Lublin na dawnej pocztówce” – 2017 r.
– zorganizowała wystawę „Góry w kolekcjonerstwie” podczas sesji „150 rocznica utworzenia Towarzystwa Tatrzańskiego” – Lublin 2023 r.
– wspierała organizatorów kolejnych CZAK-ów w przygotowaniu wystaw kolekcjonerskich, – publikowała artykuły Wojciecha Kowalskiego dot. kolekcjonerstwa krajoznawczego w wydawnictwach:
- „Kreatywne poznawanie czyli poradnik nowoczesnego krajoznawcy” (Warszawa 2016) 8
- „Biwak” – Biuletyn nr 7,8,10 Klubu Przodowników T.P. im. Anieli Michalskiej (Warszawa 2019),
- „Zloty Szkolnych Kół Krajoznawczo-Turystycznych Woj. Lubelskiego” (Lublin 2020),
- „Turysta” – czasopismo PTTK nr: 3/7/2022 r., 4/8/2022 r., 1/9/2023 r.
– weryfikowała krajoznawcze odznaki kolekcjonerskie,
– pracuje nad modyfikacją Regulaminu krajoznawczych odznak kolekcjonerskich,
– wspiera inicjatywy działalności kolekcjonerskiej w terenie.
Z kolekcjonerstwem krajoznawczym w dużej mierze związany jest Włodzimierz Majdewicz. Jego projekty odznak, oznak, medali, pieczęci i plakietek o wysokim poziomie artystycznym nawiązują i utrwalają chlubną przeszłość naszej Ojczyzny oraz historię Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Znaczącą rolę w krajoznawstwie odegrał też Leszek Białkowski. Jest znanym kolekcjonerem pamiątek związanych z godłem Warszawy – Syrenką, a także map i pocztówek kartograficznych. Jest autorem wielu graficznych projektów turystyczno-krajoznawczych. Dodać należy, że z Podkomisją stale współpracuje Galeria Pamiątek Turystycznych KT „Datajana” w Warszawie. Galeria od wielu lat z sukcesami prowadzi działalność wystawienniczą i poprzez upowszechnianie zbiorów pokazuje krajoznawczy dorobek Towarzystwa. Jej opiekunem jest Marek Kozikowski – członek Podkomisji. Ponadto w ostatnim okresie dużą aktywność w zakresie kolekcjonerstwa krajoznawczego wykazują krajoznawcy z Jeleniej Góry: Janusz Turakiewicz (członek Podkomisji) i Janusz Milewski, którzy m.in. organizują interesujące wystawy. Chcę jeszcze wymienić znanego kolekcjonera odznak krajoznawczych i turystyczno–krajoznawczych ustanowionych przez PTTK – Zbigniewa Lewandowskiego. Swoją imponującą kolekcję wielokrotnie prezentował na prestiżowych wystawach organizowanych w Towarzystwie. Jest też autorem wielu publikacji książkowych dot. w/w odznak. W promowaniu kolekcjonerstwa krajoznawczego poprzez organizowanie wystaw i pogadanek z dużym sukcesem udziela się też Dariusz Dębski.
Starałem się w dużym skrócie pokazać historię zorganizowanego kolekcjonerstwa krajoznawczego. Okazją ku temu jest Jubileusz 45–lecia istnienia Podkomisji Kolekcjonerstwa Krajoznawczego. Mam świadomość, że w omawianym okresie działo się znacznie więcej ale nie zostało to udokumentowane. Prawdopodobnie z braku wiedzy pominiętych jest wiele nazwisk kolekcjonerów, których zasługi powinny być pokazane. Może informacje, które wpłyną do Podkomisji będą okazją do ich wymienienia w następnych publikacjach.
Wojciech Kowalski