Nr 10/2002

Powrót

    Odznaki górskich służb ratowniczych

Od kilku lat (a konkretnie od marca, 1996 r., kiedy w biuletynie kolekcjonerskim opublikowałem pierwsze zestawienie publikacji dotyczących kolekcjonerstwa krajoznawczego) staram się aktualizować w Internecie bibliografię publikacji kolekcjonerskich. Czynie to wtedy, kiedy otrzymuję wiadomość o kolejnej pozycji. I oto w sierpniu tego roku otrzymałem list od kol. Ryszarda Zawiślaka z Rzeszowa z takimi słowami: „Proszę uprzejmie o przyjęcie katalogu moich zbiorów odznak ratownictwa górskiego bez uzurpowania sobie prawa przeze mnie do pracy monograficznej oraz spełniającej wymogi dla tego typu opracowań. Pragnąłem tylko zarejestrować posiadane odznaki, aby uchronić od zapomnienia. Swój Ekslibris wkleiłem tylko do trzech katalogów m. innymi do Pańskiego”.

Od wielu młodych kolekcjonerów otrzymuję pytania dotyczące sposobu katalogowania swoich zbiorów. Katalog zbioru Ryszarda Zawiślaka wydany w nakładzie 30 egzemplarzy numerowanych jest świetnym przykładem jak to zrobić. Przypatrzmy się bliżej temu wydawnictwu. Tytuł katalogu i kolekcji jest następujący „Odznaki górskich służb ratowniczych”. Na początku jest rozdział o ratownictwie górskim. Przytoczę go w całości.

I. Ratownictwo górskie.

Początki ratownictwa górskiego sięgają czasów działalności św. Bernarda z Mentony, który przed tysiącem lat ufundował dwa klasztory w Alpach Zachodnich na przełęczy, przez którą wiodły szlaki wędrówek ze Szwajcarii i Francji do Włoch. Klasztory znane pod nazwą Grand i Petit Saint Bernard przyjmowały zbłąkanych i wyczerpanych wędrowców. Były to dwie stacje ratunkowe pierwszego w świecie nowożytnym górskiego pogotowia zlokalizowane na wysokości ponad 2000 m n.p.m. Kroniki zanotowały istniejącą już w średniowieczu organizację „żołnierzy śniegu” złożoną z byłych wojaków, którzy pełnili funkcję ratowników i przewodników w Alpach.

W XIX w. budzi się w Polsce duże zainteresowanie górami, zwłaszcza tajemniczymi i dzikimi Tatrami, które stały się niezwykle atrakcyjne dla poszukiwaczy skarbów jak również terenem do prowadzenia badań naukowych i pierwszych wypraw turystycznych. Brak ścieżek, dróg, mostków i jakichkolwiek ubezpieczeń sprawiał duże trudności w wędrówkach górskich. Lekkomyślność, niewydolność fizyczna, brak odporności psychicznej oraz nieodpowiedni strój czy sprzęt stały się przyczyną wzrostu liczby wypadków. Kroniki notują pierwsze zaginięcia, upadki z wysokości, urazy, nagłe zasłabnięcia, kończące się często tragicznie.

Rodzi się idea stworzenia grup ratownictwa górskiego, odpowiednio przygotowanych i wyposażonych w sprzęt ratowniczy. Z inicjatywy gen. Mariusza Zaruskiego i Mieczysława Karłowicza powstało czwarte na świecie górskie pogotowie ratunkowe. Złożony władzom projekt zyskał akceptację „Wysokie c.k. Namiestnictwo reskryptem z dnia 29 paźdiernika 1909 XIII 2135 nie zakazuje zawiązania stowarzyszenia: Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratynkowe”. Naczelnikiem został gen. Mariusz Zaruski tworząc na wzór wojskowy Straż Ratunkową, zwaną później Strażą Górską. Były to grupy ratownicze dobrze wyszkolone do niesienia pomocy uwięzionym w ścianach taterników i turystom, zasypanym w lawinach i błądzącym w jaskiniach. Wyprawy ratownicze prowadzi się w trudnym terenie skalistym, w ekspozycji, kruchej skale, jaskiniach, często przy załamaniu się pogody z obniżeniem temperatury, opadami deszczu czy śniegu, we mgle, ciemnościach etc. Znawca ratownictwa górskiego dr G. Nureuther stwierdził, iż „miejsce wypadku w górach tym różni się od miejsca wypadku na nizinach, że jest co prawda miejscem piękniejszym, ale przy tym leży wyżej, jest trudniej osiągalne, nie zna płaszczyzn poziomych, nie ma dachu i prawie zawsze jest tam albo zimno albo za gorąco, lekarza nie ma pod ręką, zaś auto sanitarne nie jest w stanie dojechać”. Także dzisiaj grupy ratownicze dysponujące dobrym sprzętem i udzielające pomocy z powietrza nie zawsze spełniają oczekiwania.

Godłem GOPR i TOPR jest równoramienny błękitny krzyż na białym polu, tylko służby ratownicze Słowacji przyjęły za godło krzyż czerwony. TOPR jako organizacja samodzielna przetrwał do 1927 roku stając się Sekcją Ratunkową PTT, by z kolei w 1934 soku stać się Sekcją Ratowniczą Zakopiańskiego Oddziału PTT.

W 1950 roku z Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego powstało Polskie Towarzystwo Turystyczno Krajoznawcze, które we wrześniu 1952 roku powołało Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. W myśl regulaminu powołano Zarząd Grupy Tatrzańskiej oraz grupy regionalne: Beskidzką, Krynicką, Karkonoską, Wałbrzysko-Kłodzką, Podhalańską ora Bieszczadzką. Od 1978 r. GOPR stał się samodzielną organizacją pozostając pod merytorycznym i finansowym nadzorem Głównego Komitetu Turystyki. Przed kilku laty przyjmuje jako grupę byłego Jurajskiego Pogotowia Ratunkowego. W listopadzie 1991 r. zostało reaktywowane Tatrzańskie Pogotowie Ratunkowe z siedzibą w Zakopanem.

Na Słowacji w Lewoczy 1913 roku powstał Tatrzański Ochotniczy Komitet Ratunkowy działający do wybuchu I Wojny Światowej. W okresie międzywojennym Klub Czechosłowackich Turystów organizuje i prowadzi stacje ratownicze. W roku 1954 powołano Horską Służbę, która poza ratownictwem wytycza i znakuje szlaki i prowadzi przewodnictwo. W Republice Słowackiej od 1991 r. jest kontynuowana działalność Horskiej Służby z siedzibą w Starym Smokowcu.

Naczelnictwa górskich służb ratowniczych wprowadziły jednolity strój służbowy oraz ustanowiły odznaki do użytku służbowego. Autorów projektów odznak nie udało się ustalić. Natomiast wykonali je m.in. grawerzy: A. Kołodziejczyk (Kraków), S. Lubartowicz (Nowy Targ), K. Abramowski (Łódź) oraz Mennica Państwowa i Zakład FOTO-PAM.

Przedstawiona kolekcja zawiera odznaki służbowe, honorowe i pamiątkowe ustanowione przez Naczelnictwa i w zasadzie przeznaczone grupie tatrzańskiej. Znalazło się też kilka oznak używanych w ratownictwie górskim.

Autor zdaje sobie sprawę, że w opracowaniu znalazły się braki i nieścisłości. Dlatego wszelkie uwagi krytyczne i uzupełnienia zostaną przyjęte z wdzięcznością.

Najważniejsza część katalogu to kolorowe zdjęcia 24 odznak oraz ich krótki i fachowy opis. Wykaz skrótów zastosowanych w tekście i ich objaśnień stanowi kolejny rozdział katalogu. Następnym to bibliografia a na końcu spis treści.

Brak miejsca w kąciku kolekcjonerskim nie pozwala na zamieszczenie wizerunków i opisów wszystkich odznak. Popatrzmy na kilka przykładów:

1. Odznak ratownika

ust. 1952, wym.: 40x30 mm, stop w odc. brązu, emaliowana, dwuczęściowa. Rewers gładki, słupek z nakrętka, numer...

2. Odznaka honorowa ratownika

wym.: 40x30 mm, stop w odc. brązu, emaliowana, odznaka trzyczęściowa, dwustopniowa, wieniec złocony lub srebrzony. Rewers gładki, słupek z nakrętką.

3. Złota odznaka GOPR

ust.: 1959, wym.: 31x21 mm, złocona, emaliowana, dwuczęściowa. Rewers gładki, słupek z nakrętką

4. Odznaka członka wspierającego GOPR

ust.: 1977, wym.: 23x20 mm, mosiężna, patynowana, emaliowana. Rewers gładki, słupek z nakretką.