|
|
Marian Miszczuk
Pocztówki harcerskie wydane w latach Wielkiej Wojny (1915-1918)
Cz. 1 Królestwo Polskie
Wybuch pierwszej wojny światowej oznaczał także początek wielkiej wojny propagandowej na dotychczas nieznaną skalę. Jednym ze skuteczniejszych i najbardziej powszechnie stosowanych narzędzi wojny propagandowej stała się pocztówka. W obiegu pojawiły się tysiące kart pocztowych sławiące bohaterstwo własnych wojsk i obnażające okrucieństwo przeciwnika. Początkowo były to często bardzo kolorowe i przykuwające uwagi małe dzieła sztuki. Wraz z upływem czasu i wyczerpywaniem się zasobów ekonomicznych poszczególnych państw pocztówki stawały się coraz mniej kolorowe, a papier był coraz gorszy. W każdym państwie zaborczym ustanowiono cenzurę wojenną, a z czasem dobry papier i farba drukarska stały się artykułami deficytowymi.
Także Polacy wykorzystali sytuację. We wszystkich zaborach a także w środowiskach polonijnych wydawano patriotyczne pocztówki. Najwięcej z nich dotyczyło Legionów Polskich.
Wojna zasadniczo zmieniła sytuację w polskim skautingu. Działania wojenne uniemożliwiały łączność pomiędzy dzielnicami i poszczególnymi zaborami. Dodatkowo spory polityczne podzieliły poszczególne środowiska i starszych skautów. W rezultacie powstało kilka niezależnych organizacji skautowych. Lwów zajęty przez Rosjan przestał pełnić rolę ponad zaborowego centrum polskiego skautingu. Wreszcie większość starszych skautów znalazła się w szeregach polskich formacji wojskowych bądź została zmobilizowana do wojsk zaborczych.
Po początkowym, wyraźnym osłabieniu pracy skautowej wkrótce do skautingu ruszyła masa młodszej młodzieży – tym większa, iż skauting zaczęła otaczać aura organizacji niepodległościowej, biorącej udział w walce i pozwalającej brać udział w prawdziwym, czyli dorosłym życiu. Skauting dawał szanse na wielką grę – przygodę w ogniu wielkiej wojny.
W pierwszym roku wojny - w roku 1914 harcerski ruch wydawniczy praktycznie zamarł. Przestały ukazywać się pisma harcerskie i nie wydano żadnej książki.
Twórca skautingu Robert Baden-Powell był angielskim generałem, a więc dowódcą państwa wrogiego wobec Niemiec i Austro-Węgier. Równocześnie był sojusznikiem carskiej Rosji. Na terenie całego Cesarstwa Rosyjskiego wydawano wówczas masy wydawnictw propagandowych – w tym setki pocztówek sławiących bohaterstwo rosyjskiego żołnierza i ukazujących siłę sojuszników Rosji, w tym i Wielkiej Brytanii.
Wykorzystując to Komisja Dostaw Warszawskiej Naczelnej Komendy Skautowej wydała pocztówkę, która dla rosyjskiej cenzury była jedna z wielu pocztówek ukazujących rosyjskiego sojusznika, czyli Wielką Brytanię, a naprawdę propagowała podstawy harcerstwa. Pocztówka nosiła tytuł „Podstawy Instytucyi gen. Baden-Powella”. W Archiwum Akt Nowych w Warszawie zachował się rachunek wystawiony 30 stycznia 1915 r. dla NKS przez drukarnię F. Wyszyńskiego i spółki mieszczącej się w Warszawie przy ul. Zgoda 5 za wydrukowanie 3000 egzemplarzy tej „Carte Postale”. Na karcie widnieje napis w języku rosyjskim „Dozwolone przez Wojenną Cenzurę, Warszawa 7 stycznia 1915 r.” Wiemy także, że na zlecenie NKS ta sama firma wydrukowała 1000 kart pocztowych z Rotą Marii Konopnickiej. Tutaj też rosyjska cenzura wojenna nie czyniła trudności z powodu antyniemieckiej wymowy tej pieśni. Obie karty są bardzo charakterystyczne, bowiem w ich lewym górnym rogu umieszczono rysunek krzyża harcerskiego wzięty z książek Kazimierza Lutosławskiego. Krzyż wydrukowano srebrną farbą, a na gwiazdę znajdującą się w środku krzyża nałożono złotą farbą lilijki z gwiazdkami na bocznych ramionach.
Wydanie pocztówki z treścią Prawa i Przyrzeczenia Skautowego (z komentarzem) miało jeszcze inne korzenie. Otóż jesienią 1914 r. doszło do rozłamu w skautingu warszawskim. Bezpośrednią przyczyną rozłamu był odczyt ks. Kazimierza Lutosławskiego wygłoszony dla szerokiej publiczności, w którym podważał on sens powstań narodowych w 1831 i 1864 r. Był to jeden z wielu głosów w dyskusji o orientacje – z Rosją przeciw Niemcom i Austrii, czy z Austrią i Niemcami przeciw Rosji. Jednak ks. Kazimierz Lutosławskim był w polskim skautingu postacią dobrze znaną i znaczącą. Był twórcą pomysłu krzyża harcerskiego, pod pseudonimem ks. Jan Zawada wydał kilka ważnych książek o tematyce skautowej. Drużynowi warszawscy i wielu starszych skautów należała do Polskiej Organizacji Wojskowej i tajnej Wolnej Szkoły Wojskowej. Przygotowywali się oni do walki z Rosją i wstąpienia do Legionów Polskich. Domyślali się oni, że ks. Lutosławski jest członkiem Naczelnej Komendy Skautowej i zażądali jego ustąpienia. NKS zareagowała bardzo ostro – 11 drużynowych została zdegradowanych i zwolnionych ze skautingu. W rezultacie 13 z 16 drużynowych warszawskich wypowiedziało posłuszeństwo władzom skautowym. Władze skautowe pozostały praktycznie bez skautów. Obie strony pragnęły zakończy konflikt, który w warunkach konspiracji utrudniał tylko pracę. W rezultacie wiosną, 1915 r. ks. Lutosławski ustąpił z NKS, a rozłam się zakończył. Wrócono, więc do podstaw „instytucyji Baden-Powella”. Jest rzeczą ciekawą, że twórca pocztówki zmienił nieco treść Prawa Skautowego i odszedł od wersji przyjętej przez Naczelnictwo Lwowskie.
Kolejną pocztówką wydaną w Warszawie za rządów rosyjskich była karta przedstawiająca harcerza grającego na sygnałówce. Harcerz ma na sobie mundur, a na piersi widnieje wyraźnie namalowany krzyż harcerski. Autorem kartki był Jurek Wądołkowski - jeden z pierwszych skautów warszawskich znany ze swych talentów malarskich, a wydano ją nakładem tajemniczej firmy „S.K.W.” Tajemnica była jednak prosta do rozszyfrowania, jeśli przeczytało się podręcznik Baden-Powella „Skauting dla chłopców”, w którym zalecał on skautom pisanie wyrazów, wspak S.K.W. = W.S.K., czyli Warszawska Komenda Skautowa. Kartę wydrukowały Zakłady Graficzne B. Wierzbickiego i Spółki, a cenzura wojenna wydała pozwolenie 9 czerwca 1915 r.
Władze skautingu warszawskiego związane były z orientacją narodowo-demokratyczną, czyli stawiającą na Rosję. Członkowie warszawskiej Komendy Skautowej byli przeciwni udziałowi skautów w pracach niepodległościowych i wstępowaniu do POW, a także Legionów. Całkowicie odmienne nastawienie mieli drużynowi i starsi skauci, którzy żyli tworzącą się legendą legionową i walką z carską Rosją. Najlepiej rozumieli się ze skautami z Polskiej Organizacji Skautowej. Założył ją w początkach 1915 r. instruktor skautowy z Lublina Jan Sikorski. POS działała w południowej części Królestwa Polskiego zajętej przez wojska austro-węgierskie. W marcu 1916 r. organizacja uzyskała poparcie Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego. Na czele Departamentu stał pułkownik Władysław Sikorski, który otaczał skauting wielka troską. POS zaczął wydawać nowe pismo „Wiadomości Skautowe”, które było drukowane czcionkami organu legionowego „Wiadomości Polskie”. Nakładem Komendy VII (łódzkiego męskiego) Okręgu POS ukazała się w 1916 r. pocztówka z muzyką i słowami pierwszej zwrotki Roty – wówczas Hymnu polskich skautów. Pocztówka przedstawiała skauta grającego na sygnałówce. Skaut na prawej piersi ma lilię skautową – odznakę POS. Widać wyraźnie wpływ pocztówki warszawskiej, a prawa autorskie Jerzego Wądołkowskiego zostały w sposób oczywisty naruszone – identyczny motyw, podobna sygnałówka, podobne tło i niemal identyczny mundur z tym, że harcerz warszawski nosił maciejówkę, a skaut łódzki kapelusz z podwiniętym rondem.
W 9 numerze „Wiadomości Skautowych” z 1 maja 1916 r. reprodukowano tę pocztówkę i podano trzy zwrotki Roty.
|
1. Rota Warszawa: Carte Postale wydana przez Komisję Dostaw Warszawskiej Naczelnej Komendy Skautowej w styczniu 1915 r
|
2. Trębacz Warszawa: Karta przedstawiająca harcerza grającego na sygnałówce. Harcerz ma na sobie mundur, a na piersi widnieje wyraźnie namalowany krzyż harcerski. Autorem kartki był Jurek Wądołkowski. Warszawa czerwiec 1915 r
|
3. Trębacz : Nakładem Komendy VII Okręgu POS (łódzkiego męskiego) ukazała się w 1916 r. pocztówka z muzyką i słowami pierwszej zwrotki Roty - wówczas Hymnu polskich skautów
Kolekcjonerzy nie
poświęcają im większej uwagi. A szkoda, bo karty okolicznościowe wydawane od 1951 r.
przez Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze stają się z biegiem lat rarytasami.
Są to pocztówki drukowane i fotograficzne edycji różnych ogniw Towarzystwa: Zarządu
Głównego, Zarządów Wojewódzkich, Okręgów, Oddziałów, Kół, Klubów, Komisji,
Sekcji. Ukazują się z okazji imprez np. narad, sejmików, zjazdów, zlotów, rajdów,
spływów wypraw, wycieczek itp. Karty takie wydają także schroniska i inne obiekty.
Pocztówki te mają z reguły interesującą szatę graficzną w postaci rysunków i
fotografii uzupełnionych napisami emblematami, piktogramami itd. Dawniej bywały
czarno-białe, ostatnio coraz częściej ukazują się kolorowe.
Poświęcając od dawna uwagę kolekcjonerską pocztówkom Towarzystwa (TT, PTK, PTT,
PTTK) pracuję aktualnie nad katalogiem tych ostatnich. Jest to fascynujący przedmiot
zbiorów, interesujący temat, a zarazem dokument działalności Towarzystwa.
Proszę o pomoc w kompletowaniu tego zbioru. Mogą to być oryginalne pocztówki (do
zwrotu), lub kopie ksero (awers, rewers - jeśli ma nadruki) z zaznaczeniem, czy są
kolorowe, a także kopie w poczcie elektronicznej. Ostatecznie mogą być dokładne opisy
pocztówek z uwidocznionymi na nich informacjami.
Pragnę podkreślić, że nie chodzi
mi o pocztówki edycji zakładów wytwórczych fotografii PTTK - np. FOTO-PAM-u itp., a
tylko o karty wydane prze wspomniane wyżej ogniwa Towarzystwa. Będę szczerze wdzięczny
za pomoc, a nazwiska osób, które mi jej udzielą podam w katalogu.
Interesują mnie także różne informacje kolekcjonerskie, które gromadzę do
historii tych zainteresowań. Szczególnie zainteresowany jestem pocztówkami a także
wizytówkami turystycznymi.
Informację
opracował: Henryk Paciej. Wszelkie uwagi można przekazać na adres email: henrykpaciej@orso.pttk.pl
Copyright C 2002
RPK PTTK OPOLE. All rights reserved. Aktualizowane: czerwiec 03, 2005.
